Buitenpost De Wereld 

Eerder gepubliceerd: HP/DeTijd, 2010

Het is drie maanden voor de gemeenteraadsverkiezingen als in Zoetermeer de hel losbarst. Dan wordt bekend dat de bewoners meer dan twee jaar lang gifgas hebben ingeademd. Met dank aan de eigen gemeente die naliet het bedrijf Sterigenics  te controleren. De Zoetermeerders zijn woest en bang en eisen dat het bedrijf zo snel mogelijk uit Zoetermeer verdwijnt. Kan een bedrijf twee jaar lang gifgas uitstoten, zonder dat de gemeente het in de gaten heeft? Een reconstructie met in de hoofdrol een falende afdeling Milieu.

 Het is vrijdag 13 oktober 1995 als de bewoners van Zoetermeer worden opgeschrikt door een doffe knal. Bij Sterigenics, een bedrijf waar sinds 1988 medische apparatuur en kleding wordt gesteriliseerd, is een explosie. Er vallen geen gewonden, maar de productie ligt een paar dagen stil. De gemeente schrikt zich een hoedje en wil het bedrijf sluiten: dit is te gevaarlijk. Het ministerie van Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) grijpt echter in. Sterigenics mag niet dicht, volgens VROM komt de volksgezondheid in gevaar als de ziekenhuizen hun apparatuur en kleding niet meer in Zoetermeer kunnen laten steriliseren. Het lokale belang moet wijken voor het algemene belang.

Bij Sterigenics, internationaal marktleider, gebeuren wel vaker ongelukken. Zo is er in 1999 een ongeluk met radioactieve elementen in België en raken in 2004 vier mensen gewond bij een explosie van ethyleenoxide in de Amerikaanse vestiging.

Datzelfde ethyleenoxide wordt ook in Zoetermeer gebruikt om te steriliseren. Het is een zeer brandbaar en giftig gas. In hoge concentraties is de zoete etherachtige stof te ruiken. Het gas is giftig en kan astma, schade aan ongeboren kinderen en kanker veroorzaken.  De gemeente moet weten dat ook de vestiging Zoetermeer gebruik maakt van het gas, maar er is geen ambtenaar die na de explosie in Californië, nog eens goed naar Sterigenics kijkt.

 

Keiharde conclusie

De reden van de passieve houding van de gemeente wordt duidelijk als zowel VROM en Capgemini in het voorjaar van 2004 het functioneren van de afdeling Bouwen & Milieu onderzoeken. Onder  de afdeling Milieu vallen de afgifte, controle en handhaving van milieuvergunningen. Beide onderzoeken zijn routine. VROM constateert dat er een en ander schort aan de afdeling, maar dat de afdeling wacht met maatregelen zolang de uitkomsten van Capgemini nog niet bekend zijn. Dat rapport komt in de zomer en is vernietigend. Sturing ontbreekt, de ambtenaren zijn ondeskundig, doen waar ze zelf zin in hebben en laten saaie klussen zoals handhaving liggen. De conclusie is keihard: de afdeling Milieu functioneert zó slecht dat dit risico’s met zich mee brengt. Alle reden om direct de mouwen op te stropen en de bezem door de afdeling te halen. Maar niets van dit al. Na de zomervakantie pas staat het rapport van Capgemini op de agenda van het college. B&W drukt het rapport begrijpelijkerwijze niet aan hun hart -het kijkt teveel naar het verleden en er is al veel verbeterd- maar besluit toch de conclusies en aanbevelingen over te nemen en het rapport door te sturen naar de gemeenteraad en de Rekenkamercommissie. Verplicht bij een dergelijk intern doorlichtingonderzoek.

Een paar maanden later, eind november, verschijnt het rapport vreemd genoeg toch weer op de agenda. Besloten wordt om het toch maar niet naar de gemeenteraad te sturen, er zijn immers plannen zijn om de afdeling te reorganiseren. Het Capgeminirapport gaat dus niet naar de gemeenteraad maar wordt opgeborgen in het dossier van de slecht functionerende afdeling. Dat deze beslissing met de jaren steeds explosiever wordt, weet niemand.

Met de reorganisatie wordt niet veel haast gemaakt, een half jaar later is er nog weinig veranderd bij de afdeling Milieu, zo blijkt uit een notitie. Hierin wordt opnieuw gevraagd om een betere afstemming en een heldere regie. Het ontbreekt de afdeling nog steeds aan een ferme hand die zegt wat er moet gebeuren.

 

Stuurloos

Dat een stuurloze afdeling Milieu risico’s met zich meebrengt, wordt anderhalf jaar later, oktober 2006,  pijnlijk duidelijk. Het bedrijf vernieuwt de verbrandingsinstallatie en vraagt toestemming voor een verhoogde uitstoot van het giftige ethyleenoxide tijdens de werkzaamheden. De oude verbrander moet worden uitgeschakeld, waardoor het ethyleenoxide onverbrand en dus in een verhoogde concentratie de calamiteitenpijp verlaat.

Sterigenics laat naar zeggen, de Belgische professor Baeyens een rapport opmaken over de risico’s en laat het RIVM de uitkomsten toetsen.  Het risico is verwaarloosbaar, zo blijkt uit de rapportage aldus Sterigenics.

De afdeling Milieu heeft geen enkel bezwaar tegen de verhoogde uitstoot voor de periode van twee maanden. Eind oktober gaan dan ook de werkzaamheden van start. Begin januari 2007, het einde van de vergunningperiode is voorbij, meldt Sterigenics dat er problemen zijn met de installatie van de nieuwe verbrander. Of ze door kunnen gaan met de verhoogde uitstoot? Volgens het bedrijf volgt mondelinge toestemming van de afdeling Milieu.

Sterigenics geeft vervolgens elk kwartaal cijfers aan de afdeling Milieu en een summiere toelichting over de stand van zaken. Daaruit moet blijken dat de nieuwe installatie nog steeds niet functioneert. Zolang die niet werkt, blijft de ethyleenoxide onverbrand door de calamiteitenpijp stromen. De afdeling milieu kan de gegevens van Sterigenics echter niet goed interpreteren en trekt dus niet aan de bel. Sterigenics kan zo twee jaar lang ongestoord de verhoogde concentratie blijven uitstoten en de Zoetermeerse bevolking heeft geen idee dat ze twee jaar lang gifgas inademt.

Pas in december 2008 komt er een einde aan. Dan zijn de nieuwe installaties klaar en sluit de calamiteitenpijp. In twee jaar tijd is er 139 ton giftige ethyleenoxide de lucht in gegaan. De toegestane hoeveelheid is 8 ton. De afdeling Milieu wordt door Sterigenics hartelijk uitgenodigd de nieuwe installatie te bekijken. Dat doen ze graag.

Bij Milieu & Bouwen is er sinds het rapport van Capgemini niets verbeterd. Pas vier jaar later, in januari 2008 wordt de dienst gereorganiseerd. Alle activiteiten rond vergunningen, toezicht en handhaving worden ondergebracht in een nieuwe afdeling, Vergunning, Toezicht en Handhaving (VTH).  Dit gebeurt overigens niet naar aanleiding van het rapport, de wethouder weet niet eens van het bestaan. Maar de reorganisatie die de boel op orde zou moeten brengen verloopt op zichzelf ook weer chaotisch. Het nieuwe afdelingshoofd vertrekt alweer snel en het duurt een jaar voor er een opvolger is. Er werken veel uitzendkrachten op de afdeling: bijna 20 van de 55 banen worden vervuld door externen. Nog steeds laat het opleidingsniveau van de ambtenaren te wensen over. Er zijn voortdurend spanningen en er heerst veel onderling wantrouwen. Dat de afdeling te maken heeft met liefst drie verschillende wethouders maakt de zaken niet overzichtelijker.

 

Verontrustend

Het is april 2009 als een ex-medewerker van Sterigenics aan de bel trekt bij Meldt Misdaad Anoniem. Hij maakt zich ernstige zorgen over de giftige uitstoot van het bedrijf. De tip wordt doorgegeven aan, jawel, de afdeling VTH. Die maakt geen haast om de verantwoordelijk wethouder in te lichten. Pas op 5 oktober, een half jaar na de melding, hoort CDA-wethouder Frank Speel van Milieu en Volksgezondheid over de problemen met Sterigenics. Speel schrikt zich rot en brengt de volgende dagen mondeling en schriftelijk zijn collega-wethouders op de hoogte.

Ondertussen is er –waarschijnlijk in opdracht van de afdeling VTH- opdracht gegeven aan een extern onderzoeksbureau om onderzoek te doen naar de uitstoot. De eerste berekeningen komen half oktober en zijn zó verontrustend dat Speel opdracht geeft voor een vervolgonderzoek. Bij controle blijkt ook dat Sterigenics niet beschikt over alle uitstootcijfers; van de laatste vijf jaar ontbreken de gegevens van een fiks aantal maanden.

De gemeente vindt dat er een rapport moet komen over de gezondheidsrisico’s en schakelt de eigen GGD in, die samenwerkt met het RIVM en de GGD’s van Den Haag en Rotterdam.

Dat rapport is klaar op 16 december en spreekt over een verwaarloosbaar klein risico op kanker. Een dag later, op 17 december, komt de gemeente naar buiten met het nieuws over de grote hoeveelheden gifgas die door Sterigenics de lucht in zijn geblazen. De lokale en regionale media pikken het onmiddellijk op, en in Zoetermeer ontploft een bommetje: tenminste tweeduizend mensen zijn twee jaar lang blootgesteld aan een te hoge concentratie ethyleenoxide. Een fijn kerstcadeau, constateren de Zoetermeerders schamper.

 

Sterigenics voelt zich overvallen door het persbericht van de gemeente en komt nog diezelfde dag met een eigen persverklaring. “Er waren problemen in 2006 en 2007. Vanuit de voortdurende zorg om veiligheid en gezondheid van de omwonenden heeft het bedrijf de uitstoot consequent gerapporteerd aan de gemeente. Sterigenics heeft geïnvesteerd in een nieuwe installatie: over verhoogde uitstoot van ethyleenoxide bestaat geen zorg meer.”

Maar de Zoetermeerders voelen zich helemaal niet gerustgesteld en maken zich grote zorgen. Binnen een paar dagen wordt er een actiegroep opgericht, SterigeNiks, die in een mum van tijd vierhonderd sympathisanten heeft. De actiegroep is boos over de laconieke toon van de gemeente en de GGD. Ze heeft geen enkel vertrouwen in het rapport van de GGD, dat immers is gebaseerd op cijfers van Sterigenics. Het actiecomité eist strafrechtelijke vervolging en sluiting van het bedrijf.

 

Wantrouwen

Kort na de jaarwisseling beginnen de meeste partijen in Zoetermeer aan de campagne voor de lokale verkiezingen. De PvdA is met tien zetels de grootste partij in de raad, de VVD volgt met zeven zetels, het CDA heeft er drie. De grootste oppositiepartij met vijf zetels, is Lijst Hilbrand Nawijn, die wordt aangevoerd door de man die nog even minister van Vreemdelingenzaken was tijdens het eerste kabinet-Balkenende. Nawijn vrolijkt deze verkiezingen op met het liedje Wij zijn anders, wij willen beter: “Geen moslimscholen in onze stad, daarvan staan er in Nederland al zat...”

Maar de Zoetermeerders lopen helemaal niet warm voor de gemeenteraadsverkiezingen. Ze willen informatie over gifgas en Sterigenics. Ze willen weten hoe het zit met hun gezondheid. Op 7 januari is er dan ook een voorlichtingsavond bij de buren van Sterigenics, het waterpretpark Dutch Water Dreams. De zaal zindert, de spanning is van de gezichten te lezen. Burgemeester Waaier lacht nerveus, Frank Speel ziet witjes; beiden zeggen achteraf dat deze avond enorme indruk op hen heeft gemaakt.

De bewoners klagen na afloop dat het een overgeregisseerde bijeenkomst was. Ze zijn niet echt veel wijzer geworden vinden ze: ‘Dat gaan we uitzoeken’, zo luidden de meeste antwoorden. De bewoners vertrouwen hun eigen gemeente niet meer en eisen een onafhankelijk onderzoek van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid van Pieter van Vollenhoven of VROM. Een aantal mensen verlaat voortijdig de bijeenkomst, uit ergernis over ‘die ambtenaren die er een zootje van hebben gemaakt’.

 

Bommetje

Een paar dagen later gaat er een nieuw bommetje af in het gemeentehuis: Frank Speel vindt tijdens het onderzoek naar Sterigenics bij toeval het vernietigende rapport van Capgemini uit 2004 over de slecht functionerende afdeling Milieu. Hij beseft meteen dat dit rapport nooit naar de raad is gegaan, zoals had gemoeten, en dat er nooit iets met de aanbevelingen is gedaan. Dit kan hem weleens de kop gaan kosten, zo realiseert hij zich.

Dat gebeurt de facto op 20 januari. Na een speciale vergadering stelt het gehele college de zetel ter beschikking, de gemeenteraad mag beslissen wie valt en wie niet.

Inmiddels is er een waslijst ontstaan van zo’n 25 onderzoeken en metingen. Zo wordt er gestudeerd op de vraag of Sterigenics strafrechtelijk kan worden vervolgd, komt er een monitor voor gezondheidsklachten, en een onderzoek naar de handelwijze van de lokale ambtenaren en bestuurders. Een grootschalig bevolkingsonderzoek komt er niet, tot woede van bewoners: de GGD raadt een dergelijk onderzoek af, omdat er geen direct verband kan worden aangetoond tussen de uitstoot van ethyleenoxide en gezondheidsproblemen. Het is niet eens precies bekend wat de effecten van ethyleenoxide zijn bij de mens; er is alleen onderzoek gedaan naar de gevolgen van het gifgas voor muizen, aldus de GGD. Een paar weken later wordt bekend dat het Openbaar Ministerie een strafrechtelijk onderzoek instelt. Het OM wil weten of er sprake is van een milieumisdrijf bij Sterigenics. Ook de Onderzoeksraad voor de Veiligheid van Pieter van Vollenhoven begint een verkennend onderzoek.

 

Emotioneel

Op 25 januari legt het college verantwoording af tijdens een speciale gemeenteraadsvergadering. De grote vraag: valt het hele college, valt alleen de verantwoordelijk wethouder of vallen ook de twee wethouders uit het vorige college, Edo Haan (PvdA) en Bé Emmens (VVD), die in 2006 ook deel uitmaakten van het college en dus mede verantwoordelijk waren voor de doofpot van het Capgeminirapport. Uiteindelijk treedt alleen Frank Speel af. Het is een emotioneel moment.

Ook al blijft de rest van het college zitten, omdat de raad wegsturen niet zinnig vindt, zo vlak voor de verkiezingen, het is wel demissionair en mag dus alleen lopende zaken afhandelen. Wel krijgt het de uitdrukkelijke opdracht te onderzoeken of Sterigenics naar een andere locatie kan verhuizen, op grotere afstand van woonwijken.

Frank Speel blijft intussen gewoon lijsttrekker van het CDA, afgetreden of niet. Zijn partij zegt nog steeds alle vertrouwen in hem te hebben. Het weekend na zijn aftreden foldert Speel, gestoken in CDA-groen jack, in winkelcentrum Rokkeveen. Veel mensen beginnen over Sterigenics. Buiten het winkelcentrum flitsen op een elektronische verkiezingszuil de hoofden van de lijsttrekkers voorbij. Frank Speel, lijst 5 CDA, zegt te willen gaan besparen op een nieuw stadsmuseum.

 

Lijdensweg

De lijdensweg van het demissionaire college is na de bewogen gemeenteraadsvergadering op 25 januari nog niet ten einde. Oppositieleider Hilbrand Nawijn denkt dynamiet in handen te hebben met een intern doorlichtingrapport dat waarschijnlijk ook nooit aan de gemeenteraad is aangeboden. Na het in de doofpot verdwenen rapport van Capgemini zou dit het definitieve einde van het college betekenen. Het nu opgedoken rapport dateert van april 2008 en is zeer kritisch over het functioneren van de gemeentelijke afdeling Inkoop. Ook daar is het een rommeltje, waardoor lokale ondernemers mogelijk onvoldoende kans kregen zaken te doen met de gemeente.

Er is overigens nog een derde doorlichtingrapport uit 2006 dat ook niet aan de gemeenteraad is verstrekt. Dat rapport bevat echter geen kritiek en wordt door Nawijn niet genoemd wanneer hij een spoedvergadering van de gemeenteraad aanvraagt voor 8 februari.

Dat debat trekt een volle zaal, al zal van het onderwerp,  het kritische rapport over de afdeling Inkoop, geen Zoetermeerder wakker liggen. Alleen bestuurlijke fijnproevers én mensen die bloed ruiken, winden zich erover op. Maar al snel wordt duidelijk dat er geen nieuwe koppen zullen rollen; dat heeft zo kort voor de verkiezingen geen zin. Bovendien is het Inkooprapport wel degelijk aan gemeenteraad aangeboden, maar dat is de partij van Hilbrand Nawijn ontgaan. Het demissionair college kan dus gewoon blijven zitten.

 

Maar Zoetermeer staat nóg een onaangename verrassing te wachten. De lokale omroep, RTV West, heeft het rapport van de GGD laten doorrekenen door milieuprofessor Reijnders (UvA) en uit die doorrekening blijkt dat de kans op kanker maar liefst 46 keer hoger ligt dan het rapport van de GGD aangeeft. Bovendien staat er in het GGD-rapport niets over de kans op astma en mogelijke schade bij ongeboren kinderen. De bewoners, bij monde van het actiecomité SterigeNiks zijn geschokt, en eisen direct duidelijkheid. Een geschrokken burgemeester belooft zo snel mogelijk contact op te nemen met Reijnders.

 

Het is 4 maart. De bewoners in Zoetermeer hebben gekozen. Of liever gezegd: ze hebben niet gekozen. De opkomst van 49 procent is dramatisch slecht, zo erkent Frank Speel, die toch kan lachen. Zijn aftreden heeft uiteindelijk voor het CDA 1 zetel winst opgeleverd. PvdA en VVD blijven gelijk. Het lijkt er op dat bijna het gehele college weer terug kan, inclusief Frank Speel, al is het op een andere post. Over de portefeuille Milieu zullen wel afspraken worden gemaakt: geen politicus die wethouder wordt in de wetenschap dat hij vanwege de Sterigenics-erfenis zal vallen.

De dagen van Sterigenics in Zoetermeer lijken geteld: twee dagen voor de verkiezingen besloot de gemeenteraad dat het bedrijf de duimschroeven krijgt aangedraaid. Er komt geen millimeter speling meer. De vergunning uit 2002 die nooit is aangepast door de blunderende afdeling VTH, wordt aangescherpt. De gemeente hoopt dat Zoetermeer zo te duur wordt voor Sterigenics en dat het bedrijf eieren voor haar geld kiest. Zo niet, dan moet de gemeente onteigenen, dat kost de Zoetermeerders minstens een paar miljoen, maar de hele raad is bereid zo ver te gaan. Sterigenics ondertussen, kan het zich veroorloven rustig achter over te leunen, het is de gemeente die aan zet is. Het bedrijf denkt er niet aan te verhuizen. Dat de productie inmiddels is gehalveerd zoals metingen van de gemeente uitwijzen, dat is onzin, zegt directeur Paul Lipkens. Het gaat maar om een paar procent en dat komt omdat klanten zijn overgestapt naar de vestigingen in Duitsland en België, of hun productie hebben verhuisd naar Azië.

 

Ondertussen wordt de stofkam gehaald door 14 vergelijkbare risicobedrijven. Het is te hopen voor Zoetermeer dat dit gebeurt door competente ambtenaren die weten waar ze mee bezig zijn.